Zemin ve Temel Etüt Kategorileri
9 Mart 2019’da, Resmi gazetede bir teblig yayimlandi. Zemin ve Temel etüdü uygulama esaslari tebliği. Öncelikle mevzuatta tebliğ’in yerine bir bakalim:
1..Anayasa
2…Milletlerarası antlasmalar
3…Kanun
4…KHK(Kanun Hukmünde Kararname)
5…Tüzük
6…Yönetmelik
7…Yönerge
8…Tebliğ
Tebliğ, görüldüğü gibi hiyerarşide 8.sıradadır. bunlar arasında da altlık-üstlük ilişkisi vardır. Herhangi bir tezatlık durumunda üst uygulanır. Tebliğe de uyulmasi zorunludur. Ama yönetmeliğin altı konumundadır.. Yönetmelik ile tebliğ arasında bir karşıtlık bulunursa, hiyerarşi gereği yönetmeliğin ilgili hükmü uygulanır. Tebliğ ile ilgili acıklamadan sonra, zemin ve temel etüdü uygulama esasları tebligi konusundaki açıklamalara geçebiliriz.
Yeni yapılacak bir yapının yada mevcut bir yapının, temel ve statik hesaplarının yapılabilmesi (mevcut yapılarda performansının belirlenmesi) için zeminin modellenmesi gerekir. Bu modele göre temel dizayn edilir, bu modele göre yapıda atalet kuvvetleri(deprem kuvvetleri) oluşur.
Muhendislerin zemin etüdü olarak kisaltip kullandıgı kavram “zemin ve temel etüdü“ olarak anılmaktadır.
Zemin ve temel etüdü her parsel için ayrı ayrı yapılmak zorundadır.
Zemin ve Temel etüdü iki kısımdan oluşacaktır.
- Birinci kısım veri raporu,
- ikinci kısım geoteknik rapor.
Veri raporu, arazide ve laboratuvarda gerçekleştirilmiş zemin araştırma sonuçlarını barındırır. Geoteknik rapor ise, statik, dinamik, deprem etkilerinin göz önüne alınarak oluşturulan zemin modelini, temel tasarım parametrelerini, temel tiplerini barındırır.
Zemin ve Temel etüd raporu, bir kontrol mühendisinin koordinatörlüğünde gerçekleştirilmelidir. Kontrol mühendisi mevzuata hakim biri olmalıdır(standartlara hakim, yönetmeliklere hakim, kanunlara hakim vb.). Kontrol mühendisi jeoloji mühendisi olabilir, jeofizik mühendisi olabilir, inşaat mühendisi olabilir.
Zemin ve temel etüd raporu bir ekip işidir. Zemin ve temel etüt raporu ekibi inşaat mühendisi, jeoloji mühendisi ve jeofizik mühendisinden oluşur.
Arazi ve laboratuvar çalışmaları standartlara uygun ekipman kullanılarak yapılmalıdır. Arazide kullanılan aracın markası, ruhsatı TSE’ye uygunluğu(ya da uluslararası standart) olmalıdır. Ayni durum kullanılan laboratuvar içinde geçerlidir. Laboratuvarda gerekli yeterli belgeye sahip olmalıdır. Arazideki araçların ve laboratuvar belgelerinin kontrol mühendisince tetkiki zorunludur. Ayrıca zemin ve temel etüdünü inceleyen yapı denetim mühendisleri de bu belgeleri ve fotoğrafları incelemelidir.
Arazi ve laboratuvarda çalışma yapan personelinde, ilgili konuda belgesi olan teknik personelce yapılması(mühendis, tekniker, sondör vb.) zorunludur. Bu belgeler kontrol mühendisince tetkik edilmeli, yapı denetim firması kontrol mühendislerince incelenmelidir. Bu belgeler dosyada bulunmalıdır.
Zemin ve temel etütleri bina büyüklüklerine göre, zemin özelliklerine göre 3 kategoriye ayrılır.
- Sorunsuz zeminlerde, küçük yapılarda KATEGORİ 1 uygulanır,
- nispeten büyük yapılarda, sorunların basit uygulamalar ile halledilebildiği zeminlerde KATEGORİ 2 uygulanır,
- büyük yapılarda, çok sorunlu zeminlerde KATEGORİ 3 uygulanır.
Dolayısıyla KATEGORİ 1 en basit durumu, KATEGORİ 3 ise en kompleks durumu kapsar. KATEGORİ 3 her bina ve her zemin için uygulanabilir.
Zemin ve temel etütleri, basitten zora doğru KATEGORİ 1, KATEGORİ 2, KATEGORİ 3 olarak sınıflandırıldığından, hangi zeminin ve hangi yapının, hangi kategoriye göre zemin ve temel etüdünün yapılması belli kriterlere bağlıdır.
KATEGORİ 1
En basit zemin ve temel etüdü çalışmalarını kapsar. KATEGORİ 1’e göre zemin ve temel etüdü yapmak için, bodrum kat yüksekliği en fazla 3 metre olmalı ve en fazla bir bodrumu olmalı, bodrum hariç en fazla 2 kat olmalı, bodrum dahil en fazla yapı yüksekliği 10.50 metre olmalı(bodrum yoksa 7.50’yi geçmeyecek), BKS=3 olmalı, I=1 olmalı, bodrum kat dahil inşaat alanı 500 metrekareyi geçmemeli(bodrum yoksa 300 metrekareyi geçmeyecek) basit küçük konut tipi yapılar olmalıdır. Mesela bir site yapıyorsanız 8,10 tane tek katli ya da iki katli binalar varsa bunlar KATEGORİ 1′ e girmez. Yine tek katli ya da iki katli endüstri binası ya da otel gibi yapı yapıyorsanız bunlarda KATEGORİ 1’e girmez.
Sadece konut tipi ve hayvancılık yapıları bu kategoridedir. Bu kategori için ayrıca zemin iyileştirmesine gerek duyulmaması gerekir. Her şey uygun ama bir baktınız zemin iyileştirme gerekiyor, hemen KATEGORİ 1 den çıkıp, KATEGORİ 2 ye geçmeniz gerekir. Çalışma esnasında kategori değişikliği yapılabilir. KATEGORİ 1 için mutlaka bölge imar planında uygun alan(UA) olmalıdır. ÖA bölgesinde KATEGORİ 1 kullanılamaz. Her şey uygun dahi olsa Ö bölgesinde direkt KATEGORİ 2 uygulanmalıdır. Ayni şekilde, yapı ne olursa olsun şişme potansiyeli varda, oturma potansiyeli çıkarsa yine KATEGORİ 1 uygulanamaz. Yer altı suyu temel altında bile olsa temel etki derinliği içinde yeraltı suyu varsa(mesela temelin 3 metre altında) yine KATEGORİ 1 uygulanamaz.
Bu şartların hepsini ayni anda sağlayan konut tipi yapılar, hayvancılık yapıları, ön ve arkasındaki toprak kot farkı 2 metreden az olan istinat duvarları, kazı ikaları KATEGORİ 1’e girer.
Görüldüğü gibi KATEGORİ 1 uygulama alanı oldukça sınırlıdır.
KATEGORİ 2
KATEGORİ 2 için söz konusu yapı BYS =4 ile BYS=8 arasında olmalıdır.(BYS=4, BYS=5,BYS=6, BYS=7, BYS=8). İmar planında UA ya da ÖA görülen alanlarda(gerekli tedbir alınarak) uygulanabilir. KATEGORİ 2 uygulanması için yeraltı su seviyesinin temel tabanının altında olması şarttır. Her şey uygun ama yeraltı suyu temel üstünde ise KATEGORİ 3’e göre zemin ve temel etüdü yapmak gerekir. KATEGORİ 2 için sahaya özel zemin davranış analizi gerekmemelidir. Mesela sıvılaşma var ve sahaya özel analiz gerekiyorsa hemen KATEGORİ 2 den çıkıp KATEGORİ 3 şartları uygulanmalıdır.
Yukarıda bahsettiğim şartları ayni anda sağlayan tekil, sürekli, radye temelli yapılar, zemin iyileştirmesi ya da kazık temel gerektiren yapılar, yüksek istinat duvarları KATEGORİ 2 içindedir.
KATEGORİ 3
En kapsamlı temel ve zemin etüdü kategorisidir. Her yerde her yapıda her şartta bu kategoriyi kullanabilirsiniz. KATEGORİ 2 ve KATEGORİ 2 ‘ye yapı girmiyorsa, BYS=1 ile 3 arasında ise(BYS=1, BYS=2,BYS=3), bina deprem yalıtımlı ise KATEGORİ 3 zorunludur. Sahaya özel davranış analizi gerektiren zeminlerde, sıvılaşma riski olan zeminlerde, şişme potansiyeli olan zeminlerde yapı büyüklüğü ne olursa olsun KATEGORİ 3 zorunludur. Eğer yeraltı suyu temel seviyesinin üstünde ise KATEGORİ 3 zorunludur(başka hiç bir şeye bakmadan).
Görüldüğü gibi en az çalışma gerektiren zemin ve temel etüt kategorisi KATEGORİ 1, ayrıntılı ve sayıca fazla arazi ve laboratuvar çalışması gerektiren zemin ve temel etüt kategorisi KATEGORİ 3 dur
Arazi çalışması sırasında Kategori değişikliği sık gündeme gelecektir. Mesela iki katli 10metre yüksekliğinde bir konut yapıyorsunuz. KATEGORİ 1 uygun dediniz. Araziye gittiniz yeraltı suyu 1 metrede çıktı, hemen KATEGORİ 1’i iptal edip KATEGORİ 3’e geçmek zorundasınız. Etüdü KATEGORİ 3 şartlarına göre yapmak zorundasınız.
Zemin ve Temel Etüt Formatı maalesef gereğinden fazla ağır olmuş. Ayrıca birçok matbu evrak kullanılacak, resim kullanılacak, sondaj kuyuları betonlanacak.
Zemin ve temel etüd kategorisi seçiminde yapı denetim kontrol mühendislerinin de dikkatli olması gerekmekte.
(Yazı zemin ve temel etüt uygulama esaslarıyebliğine uygun yazılmıştır)
Ahmet CELIKKOLLU
İnşaat Muhendisi
ESKISEHIR
