İçindekiler
Tsunami nedir ve neden oluşur?
Tsunamiler, çeşitli etkenler sebebiyle devasa büyüklükteki su dalgalarının karalara çarpması ve büyük çapta hasara yol açmasıyla neticelenen doğal afetlerdir. Tsunamiler üç farklı tetikleyici etken neticesinde meydana gelirler. Bunlar depremler, volkanik patlamalar ve göktaşı düşmeleri olarak sıralanabilirler. Bu yazıda ise konu itibariyle depremler sonucunda meydana gelen tsunamiler mercek altına alınacaktır.
Tsunami nerelerde meydana gelebilir ve Türkiye’ de de meydana gelme ihtimali var mıdır?
Yukarıda bahsedilen etkenlerin görülebileceği her yerde tsunami tehlikesi söz konusu olabilmektedir. Ancak buradaki kritik nokta bu etkenlerin deniz, okyanus gibi su birikintilerinde açığa çıkmasıdır. Zaten tsunamiler de bu etkenlerin büyük hacimli su kütlelerini tetiklemesiyle meydana gelmektedir. Bu bağlamda, incelemeye alınan deprem sonrası meydana gelen tsunamiler için gerekli şart, bir fay hattının deniz veya okyanus tabanından geçmesidir. Bu sebeple fay hattının ürettiği bir deprem su dalgalarını tetikleyip tsunamiye neden olabilmektedir.
Türkiye’ de ise genel olarak tsunaminin Japonya gibi okyanusa kıyısı bulunan ülkelerde meydana gelen bir afet türü olduğuna dair çok yanlış bir kanı yaygındır. Halbuki tsunamiler yukarıda bahsedilen koşulların gerçekleşmesi halinde her yerde meydana gelebilmektedir. Örneğin Kuzey Anadolu Fay Hattı’ nın Marmara Denizi tabanından geçmesi veya Helen Yayı’ nın Ege Denizi’ nin güneyinde bulunması, bu bölgelerde olası bir deprem anında tsunamiye sebep verebilecektir. Yani Türkiye kıyılarında da tsunami görülme ihtimali bulunmaktadır.
Tsunami dalgalarının karakteristik özellikleri nelerdir?
Tsunami dalgalarını tanımlamakta kullanılan bazı karakteristik özellikler ve terimler aşağıdaki görselde gösterildiği gibidir.
Burada belirtilen semboller ve ifade ettikleri terimler ise aşağıda açıklandığı gibidir:
H: Tsunami Dalga Yüksekliği – Oluşan bir tsunami dalgasının genliği (dalganın tepesi ile çukuru arasındaki mesafenin yarısı) olarak düşünülebilir. Yani oluşan dalganın su yüzeyi referans alınarak belirlenen yüksekliğidir.
R: Tsunami Tırmanma Yüksekliği – İngilizce’ de “run-up” olarak adlandırılan bu ifade, oluşan bir tsunami neticesinde, su taneciklerinin kıyıda erişebileceği en yüksek noktayı ifade eder. Yani tsunami sonucu kıyıda su altında kalacak bölgelerin yüksekliğini tanımlar.
L: Tsunami Dalga Boyu – Oluşan bir tsunami dalgasının ardışık bir tepesi ve bir çukuru boyunca uzanan yatay mesafesidir.
β: Kıyı Eğim Açısı – Tsunaminin ulaştığı kıyının, deniz tabanından karaya doğru uzanan eğimine ait açıdır.
d: Deprem Merkez Üssündeki Su Derinliği – Tsunamiyi meydana getiren depremin merkez üssünde, su yüzeyi ile deniz tabanı arasında kalan derinliktir.
Tsunamiler, H/L oranı 1/20′ den küçük olan yani “sığ su” olarak sınıflandırılan dalgalardır. Tsunamilerin kıyıdan uzakta, oluştuğu bölgelerde yükseklikleri birkaç metre ile ifade edilebilirken dalga boyları kilometreleri bulabilmektedir. Tsunami dalgası bir kıyıya ulaştığında ise iki farklı durum gözlemlenebilir: Bunların ilkinde tsunami dalgası herhangi bir kırılmaya uğramadan kıyıya ulaşır. Dalga yüksekliği (H) küçük olsa bile devasa dalga boyu (L) sebebiyle kıyıda uzun mesafeler kat ederek ilerler ve geçtiği yerleri sular altında bırakarak tahribatlara ve kayıplara sebep olur. Diğer bir senaryoda ise tsunami dalgası kıyıya ilerlerken kırılmaya uğrar. Bir dalganın kırılması o dalgayı oluşturan taneciklerin, dalganın hızından daha hızlı hareket etmesi sonucunda gerçekleşir. Esasında kırılma, dalganın yüksekliğinin artması ve bir anda düzleşmesi şeklinde gözlemlenir. Tsunami dalgalarının sığ su olması neticesinde; yüksek olan dalga boylarıyla kırılmaya uğramaları, devasa yüksekliklere erişerek kıyıya çarpmalarına ve ağır hasarlara sebep olmaktadır.
Tarih boyunca İstanbul’da kayıt altına alınmış tsunamiler var mıdır?
İstnabul Büyükşehir Belediyesi Deprem ve Zemin İnceleme Müdürlüğü ile Ortadoğu Teknik Üniversitesi İnşaat ve Jeoloji Mühendisliği Bölümünden akademisyenler tarafından hazırlanan “İstanbul İli Marmara Kıyıları Tsunami Modelleme, Hasar Görebilirlik Ve Tehlike Analizi Güncelleme Projesi Sonuç Raporu” içerisinde Marmara Denizi’ nde etkili olmuş depreşim (tsunami) dalgaları, kronolojik sırada verilmiş ve aşağıda sunulmuştur.
120/128 – Kapıdağ Yarımadası
24.08.358 – İzmit
11.10.368 – İznik
06.11.447 – Marmara Kıyıları
26.09.477 – Çanakkale, İstanbul, Gelibolu, İzmit
26.09.488 – İzmit Körfezi
16.08.542 – Batı Trakya Kıyıları, Bandırma Körfezi
15.08.553 – İstanbul ve İzmit Körfezi
14.12.557 – İstanbul ve İzmit Körfezi
26.10.740 – İstanbul, İzmit, İznik
10.989 – Doğu Marmara Kıyıları
02.02.1039 – İstanbul ve Marmara Kıyıları
23.09.1064 – İznik, Bandırma, Mürefte, İstanbul
12.02.1332 – İstanbul
14.10.1344 – İstanbul, Trakya, Marmara Kıyıları
10.09.1509 – İstanbul
05.04.1646 – İstanbul
09.1754 – İzmit Körfezi
22.05.1766 – İstanbul Boğaz Kıyıları ve Mudanya Körfezi
10.07.1894 – İstanbul
04.01.1935 – Marmara – Hayırsız Ada
18.09.1963 – Çınarcık, Yalova – Mudanya Körfezi
Kaynak: İstanbul İli Marmara Kıyıları Tsunami Modelleme, Hasar Görebilirlik Ve Tehlike Analizi Güncelleme Projesi Sonuç Raporu, (2018).
İstanbul’da meydana gelmiş tsunamilerin karakteristik özellikleri nelerdir?
Yukarıda sunulan depremlerden ikisini örnek olarak inceleyip İstanbul’ da meydana gelmiş tsunamiler hakkında fikir edinilmeye çalışılırsa şu sonuçlar ortaya çıkar:
– 10 Eylül 1509 depreminin merkez üssü 40.9 K ve 28.7 D koordiatlarındadır. Deprem moment büyüklüğü (Mw) = 7, H>6 m, R>8 m olarak tahmin edilmektedir. Merkez üssünde d = 350 m ve β = 10.2° olarak saptanmıştır.
– 10 Temmuz 1894 depreminin merkez üssü 40.73 K ve 29.25 D koordinatlarındadır. Deprem moment büyüklüğü (Mw) = 6.8, H ≈ 1.5 m, R<6 m olarak tahmin edilmektedir. Merkez üssünde d = 950 m ve β = 1.06° olarak saptanmıştır.
Kaynaklar: İstanbul İli Marmara Kıyıları Tsunami Modelleme, Hasar Görebilirlik Ve Tehlike Analizi Güncelleme Projesi Sonuç Raporu, (2018).
(Li, X., & Gao, M., 2017).
(wikipedia.org).
Buradan anlaşıldığı üzere İstanbul ilinde olası büyük bir deprem halinde dalga yüksekliği 6 m’ yi aşabilecek, kıyıda rakımı 8 m ve daha fazla olan yerlere kadar ilerleyebilecek tsunamiler daha önce meydana gelmiştir. Hatta 1509 yılındaki depremde suların şehir surlarını aşıp şehir içine girdiği ve Galata Kulesi’ nin yakınlarına kadar ilerlediği de rivayet edilmektedir.
Günümüzde de İstanbul’ da bir tsunami gerçekleşme ihtimali var mıdır?
Bahsedilen tarihi kayıtlar ve bilimsel veriler ışığında söylenebilir ki hem Türkiye’ de hem de İstanbul’ da hafife alınamayacak bir tsunami tehlikesi mevcuttur. Buna Türkiye ve İstanbul kıyılarının yakınlarında bulunan fay hatlarının deniz tabanlarından geçmesi sebebiyet vermektedir. Buralarda meydana gelebilecek depremler deniz sularını tetiklemekte ve tsunamilere sebep olabilmektedir. 30 Ekim 2020′ de İzmir’ de meydana gelen deprem sonrasında da bir kişi tsunami sebebiyle hayatını kaybetmiştir (Kaynak: https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-54772835). Dolayısıyla bu konu görmezden gelinemeyecek ve hafife alınamayacak kadar değerli olup kıyı ve liman yapılarında, kıyı yerleşimlerinde, şehir planlamalarında kesinlikle dikkate alınmalıdır.
