Binanın oturduğu zeminde ya da bina bünyesinde bazı etkenler, binanın bütünlüğünü bozarak, istenmeyen hareketler gösterebilir. Dilatasyon derzleri ve yapı açısından önemi, işte bu hareketlerden dolayı ortaya çıkar. Bu etkenlerin en önemlilerini şöyle sıralayabiliriz:
- Zeminin homojen bir yapıya sahip olmaması,.
- Yer altı suyunun düzensiz olması,
- Temel tabanına gelen yüklerin dağılımının düzensiz olması,
- Bina elemanlarının farklı genleşmeleri,
- Deprem etkisi.
Bu etkenlerin, binaya zarar vermemeleri için, düşey yüzeyler oluşturan dilatasyon derzleri yapılır. Bunlara ayırım derzleri de denir.
Dilatasyon derzleri, amaçlarına göre genellikle dört şekilde yapılır:
İçindekiler
Oturma ve Genleşme Dilatasyon Derzleri
Binanın, gerek zeminden ve bina yüklerinden oluşan etkilerine karşı yapılan derzlerdir. Bu derzlerle binanın, farklı oturma yapması beklenen yerlerde ve ayrı çalışan, ayrı bloklar oluşturulur.
Birbirlerinden dilatasyon derzleriyle ayrılan bina bloklarının boyları, genellikle 30 m olur. Bu boy, bazı özel durumlarda 40-50 m olarak da yapılabilmektedir. Dilatasyon derzi, binanın temelinden çatısına kadar ya da birbirinden ayrılması gereken elemanların yüksekliğince aynı doğrultuda devam ettirilir.
Bu derzlerin genişliği, bina bloklarının boylarına bağımlı olarak ve her 10 m boy için 1 cm hesabıyla 1-3 cm olur. Örneğin 30 m alınan blok boyları için 3 cm genişliğinde dilatasyon derzi bırakılır.
Dilatasyon derzlerinin arası, bina bloklarının birbirine bağlayacak şekilde doldurulamaz ve boş bırakılır. Ancak, binaya temelden geçmesi muhtemel su ve nemin zararlı etkilerine karşı asfaltlı levha, keçe vb. yalıtım gereçleriyle doldurabilir.
Dilatasyon derzi yanlarında, her blok için ayrı temel, duvar, kolon, kiriş vb. taşıyıcı elemanları yapmak gerekir. Bu derzler, gerek binanın dıştan görünüşünde ve gerekse bina içindeki kapı, koridor gibi geçişlerinde çirkin bir görünüm verebilir. Bunu önlemek için derzler, kesinlikle sıva vb. ile kapatılmamalıdır. Çünkü en ufak bir oturma ve genleşmede, sıva vb. kaplama çatlayacak ve yer yer dökülecektir.
Deprem Dilatasyon Derzleri
Farklı zemin oturmaları ve ısı değişiklikleri gibi etkilerin dışında bina blokları ya da mevcut eski binalarla yeni yapılacak binalar arasında, yalnızca deprem etkisi için bırakılacak derzlerdir.
Deprem derzi için bırakılacak derz boşluğu: 6 m yüksekliğine kadar en az 3 cm olacaktır. Bu değere , 6 m ‘den sonraki her 3 m ‘lik yükseklik için en az 1 cm eklenecektir. Ancak bu derz boşluğu, gerekli durumlarda Deprem Yönetmeliğinde belirtilen esaslara göre hesaplanarak bulunmalıdır.
Titreşim Dilatasyon Derzleri
Fabrika vb. yerlerde döşeme üzerine oturtulan iş makineleri, çalışırken titreşim yapar. Bu titreşim, rahatsız edici gürültüye neden olduğu gibi, binaya da zarar verebilir. Bu nedenle makinenin altına, döşemeyle arasında 3-5 cm kadar boşluk bırakılarak, betonarme bir temel yapılır. Arada bırakılan bu boşluğa, titreşim derzi denir ve içerisi, su ve neme karşı bir yalıtım gereciyle doldurulur. Ayrıca çift temel uygulaması yapılarak, üstteki temelin çevresi lastik vb. ile kaplanıp sese ve titreşime karşı etkili bir önlem de alınabilir.
Hareket Dilatasyon Derzleri
Betonarme ya da çelikten yapılan uzun köprülerde, belirli aralıklarla hareket derzleri bırakılır. Böylece köprü üzerindeki hareketlerin, köprünün tamamını etkilememesi ve köprü ayaklarının fazla zorlanmaması sağlanmış olur.
Derzlerin kenarlarının kırılmaması için, derz yanlarına çelik köşebentler konur. Şayet görünen derz sakıncalı oluyorsa; derzin üzeri metal bir plakayla kapatılır.
